Πολύχρωμα, εκρηκτικής ζωντάνιας, τριαντάφυλλα είναι η κύρια διακόσμηση στα ξακουστά υφαντά από το Παλαιοχώρι Χαλκιδικής, γνωστά και ως «καλλιγραφένια», καθώς τα περίτεχνα σχέδια, αλλά και η ειδική γνώση και τεχνική που απαιτούνται για την αποτύπωσή τους, τα κάνουν να μοιάζουν με καλλιγραφική γραφή. Τα ίδια τριαντάφυλλα στολίζουν αυτές τις μέρες και το Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης «Αγγελική Χατζημιχάλη», το οποίο φιλοξενεί, έως τις 9 Ιανουαρίου 2022, την έκθεση «Τα καλλιγραφένια στρωσίδια του Παλαιοχωρίου Χαλκιδικής», στο πλαίσιο των χριστουγεννιάτικων εκδηλώσεων που διοργανώνει ο Οργανισμός Πολιτισμού Αθλητισμού και Νεολαίας του Δήμου Αθηναίων (ΟΠΑΝΔΑ).
Η έκθεση αφορά τα χειροποίητα υφαντά από την περιοχή της βορείου Χαλκιδικής, όπου αναπτύχθηκε η υφαντική τέχνη των καλλιγραφένιων χαλιών, με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στη διακόσμησή τους τα περίτεχνα τριαντάφυλλα. Συγκεκριμένα εκτίθενται περίπου 20 στρωσίδια-χαλιά, από τα οποία τα περισσότερα ανήκουν στη συλλογή του Ιερού Ναού Παμμεγίστων Ταξιαρχών Παλαιοχωρίου Χαλκιδικής και άλλα προέρχονται από γυναικείες προίκες, τα οποία φυλάσσονται με ιδιαίτερη μέριμνα ως κειμήλια ανεκτίμητης αξίας της τοπικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Την έκθεση επιμελείται η Σταυρούλα Πισιμίση, λαογράφος του Μουσείου Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης «Αγγελική Χατζημιχάλη».
Τα «καλλιγραφένια» ή «καλλιγραφικά» κιλίμια χρησιμοποιούνταν ως στρωσίδια στα κρεβάτια των σπιτιών (τα μικρότερα για να τυλίγουν τα μωρά παιδιά όταν έβγαιναν από το σπίτι για να πάνε στην εκκλησία ή στα πανηγύρια), ως «μπάντες» για την επένδυση των τοίχων ή ως χαλιά για τα πατώματα. Κιλίμια βρίσκουμε από το τέλος του 19ου αιώνα, ενώ τα χαλιά εμφανίζονται στην οικιακή οικονομία του Παλαιοχωρίου μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Τα σχέδια που έχουν διασωθεί ανήκουν τα περισσότερα στη δεκαετία του 1920. Ολα σχεδόν τα κιλίμια έχουν τη χρονολογία ύφανσης, όπως επίσης και το όνομα της υφάντρας με το αρχικό γράμμα του μικρού της ονόματος και το αρχικό γράμμα του ονόματος του πατέρα της -το επώνυμο άλλαζε με τον γάμο γι’ αυτό και δεν το χρησιμοποιούσαν.
Τα καλλιγραφένια υπήρξαν εξέχον και απαραίτητο μέρος της προίκας των γυναικών, για το οποίο αισθάνονταν περήφανες, αλλά και αρκετή ελευθερία στη δημιουργική έκφραση. Οπως αναφέρει η Φωτεινή Μιχαλέου στο λεύκωμα «Καλλιγραφένια Στρωσίδια Παλαιοχωρίου Χαλκιδικής» που συνοδεύει την έκθεση (το οποίο εκδόθηκε το 2020, σε συντονισμό Φ. Μιχαλέου, Κατερίνας Βέλλιου και Γεώργιου Σφουγγάρου), «οι υφάντρες δεν ακολουθούσαν κατά γράμμα το σχέδιο στην εκτέλεση και αποτύπωσή του, αλλά ούτε τηρούσαν τους συνδυασμούς των χρωμάτων από το υφαντό που δανείζονταν για να το αντιγράψουν. Στο τελικό αποτέλεσμα σημαντικό ρόλο είχε και έχει η προσωπική αισθητική και τα αρχέτυπα που κάθε υφάντρα φέρει στο υποσυνείδητό της». Οι ανθισμένες τριανταφυλλιές, που κυριαρχούν στα υφαντά των Παλαιοχωριτισσών, εκπέμπουν ξεκάθαρα τον αμφίσημο συμβολισμό -της χαράς της ζωής με τα λουλούδια και της λύπης με τα αγκάθια. Οι τριανταφυλλιές, εξάλλου, είναι αυτές που αντέχουν το κρύο του χειμώνα, εποχή που οι υφάντρες επιδίδονταν στον αργαλειό και στην ύφανση.
Αφηγήσεις
Για τα καλλιγραφένια υφαντά μιλάνε στο λεύκωμα οι ίδιες οι δημιουργοί τους. «Ξεκίνησα να υφαίνω σε ηλικία 14-15 ετών. Τα πόδια μου δεν έφταναν καλά-καλά στις πατήτρες», λέει η Ρίνα Παπαθανασίου – Τσιούντου, ετών 87 σήμερα. Και συνεχίζει: «Τα υφαντά τα δουλεύαμε τον χειμώνα, γιατί το καλοκαίρι ήμασταν στα χωράφια. Χαράματα ξυπνούσαμε και ξεκινούσαμε τον αργαλειό για να μπορέσουμε να τελειώσουμε. Με λάμπες πετρελαίου εργαζόμασταν. Επρεπε να τελειώσουμε όσο πιο σύντομα γινόταν. Το δείγμα χαλί που είχαμε δανειστεί από άλλη Παλαιοχωρινή γυναίκα, έπρεπε να το επιστρέψουμε όσο πιο σύντομα γινόταν. Μια περιουσία, σε ξένο σπίτι, προκαλούσε πάντα μια αναστάτωση μην τυχόν και πάθει κάτι. Ο ήχος του αργαλειού ακουγόταν από όλα τα σπίτια της γειτονιάς. Μέσα στα πρωινά σκοτάδια και στην ησυχία του χωριού, μόνο το ‘γκαπ-γκουπ’ ακουγόταν…».
Ιδιαίτερη προσοχή έπρεπε να δοθεί και στην ύφανση, ειδάλλως το λάθος … πληρωνόταν. «Το λάθος έπρεπε να ξηλωθεί, γιατί το σχέδιο έχανε την αρμονία του. Μοναχική δουλειά τα καλλιγραφένια. Αν κάτι σου ξέφευγε στο μέτρημα, όλη η δουλειά πήγαινε στράφι. Η ‘ντουλαπιά’, η βασική μονάδα μέτρησης για τα καλλιγραφένια, ήταν συγκεκριμένη και σχημάτιζε το σχέδιο της τριανταφυλλιάς. Αν έπαιρνες λάθος κλωστές στημονιού ή στα χρώματα, χαλούσες την ισορροπία του σχεδίου. Μπορούσες να προσθέσεις κάποιο σχέδιο, ν’ αλλάξεις χρώμα, όμως συνεχώς μετρούσες. Ολα, ήταν αριθμητική», αναφέρει η Χάιδω Καλογριά – Τζιουρτζιούμη, ετών 79.
Αλλά και ως περιουσιακό στοιχείο, τα καλλιγραφένια υφαντά έσωσαν οικογένειες σε κρίσιμες περιόδους. «Η προίκα της μάνας μου αποτελούνταν από δυο κιλίμια κίτρινα, με πυκνά τριαντάφυλλα και άλλα λουλούδια. Τα πούλησε στη μεγάλη πείνα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, για να συντηρήσει την οικογένειά της. Μεγάλη η στενοχώρια της για το ότι τα πούλησε, αλλά ένιωθε κι ευγνωμοσύνη, γιατί κανείς από την οικογένειά της δεν πείνασε χάρη σ’ αυτή τη μικρή περιουσία που είχε από την προίκα της», τονίζει η Πελαγία Παπστωίκου – Τσιούρλη, 82 ετών. Μια άλλη δύσκολη περίπτωση ήταν το 1977 στη μεγάλη απεργία των μεταλλωρύχων. Οπως αναφέρει η κ. Μιχαλέου, «κατά τη διάρκεια του συγκεκριμένου γεγονότος, (σ.σ. καλλιγραφένια κιλίμια) δόθηκαν με αντάλλαγμα να κρατήσουν την εργασιακή τους θέση, μετά το lock out που επικράτησε».
«Το Δέντρο της Ελευθερίας»
Με αφορμή την επέτειο των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση, στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοση εκτίθεται σε ξεχωριστή ενότητα «Το Δέντρο της Ελευθερίας». Το δέντρο είναι στολισμένο με κεραμικά έργα, τα οποία σχεδιάστηκαν και δημιουργήθηκαν από τις ομάδες του εργαστηρίου κεραμικής του Κέντρου Πηλού του ΟΠΑΝΔΑ, σε σχήματα και χρώματα που παραπέμπουν στην ελληνική επανάσταση (τσαρουχάκια, ελληνικές σημαίες, κοπέλες και αγόρια με παραδοσιακές φορεσιές, όπλα, σπαθιά, κ.α.). Παράλληλα, στον χώρο θα εκτεθούν δημιουργίες κεραμικών έργων, οι οποίες σχετίζονται τόσο με την ελληνική επανάσταση όσο και με το χριστουγεννιάτικο πνεύμα των ημερών, όπως άγγελοι με φτερά, πουλιά, που αιωρούνται στο χώρο, περιστέρια ειρήνης σε παραδοσιακής αρχιτεκτονικής περιστερώνες.
Ωρες λειτουργίας: Τρίτη έως Παρασκευή 11.00 – 19.00, Σάββατο-Κυριακή 10.00 – 15.00, Δευτέρα κλειστά.
Ελένη Μάρκου
