«Καρσάνικο κέντημα» και «καρσάνικη βελονιά» εμπνέουν σύγχρονους καλλιτέχνες

Μια φορά κι έναν καιρό, σε ένα ορεινό χωριό ενός μικρού σχετικά νησιού ζούσε ένα νέο, έξυπνο και ζωηρό κορίτσι που το έλεγαν Μαρία. Όπως οι περισσότεροι συγχωριανοί της, ασχολιόταν κυρίως με τις αγροτικές εργασίες, ώσπου ένα ατύχημα της κόστισε το δεξί χέρι, ενώ λίγο αργότερα ένα δεύτερο ατύχημα τής προκάλεσε αναπηρία και στο αριστερό χέρι. Οι εργασίες στα χωράφια αλλά και τα παιχνίδια στην εξοχή έγιναν παρελθόν για τη Μαρία «Κουτσοχέρω», όπως πλέον την αποκαλούσαν κοροϊδευτικά.
Όμως, εκείνη δεν το έβαλε κάτω. Άρχισε να κεντά με το μοναδικό «κουτσό» χέρι της, έχοντας βρει τρόπο να συγκρατεί το ύφασμα του κεντήματος με μια παραμάνα πάνω στο φόρεμά της και κρατώντας το ανάμεσα στα πόδια. Κένταγε, ξήλωνε, κένταγε, ξήλωνε, ώσπου κάποια στιγμή όχι μόνο έμαθε να κεντάει αλλά ανακάλυψε και μια εντελώς πρωτότυπη βελονιά με την οποία δημιούργησε πανέμορφες συνθέσεις που ενθουσίασαν όλο το χωριό. Τότε τα κορίτσια άρχισαν κι αυτά να κεντάνε με τον τρόπο της Μαρίας και να φτιάχνουν υπέροχα κεντήματα, η φήμη των οποίων έφτασε έως τη βασίλισσα της χώρας, η οποία μόλις τα αντίκρισε εντυπωσιάστηκε τόσο που ίδρυσε μια σχολή για την κεντητική αυτή τέχνη στο χωριό, ενώ μπαούλα με εργόχειρα έφταναν στο παλάτι για την προίκα της, αλλά και σε βασιλικά σαλόνια άλλων χωρών…
Η αφήγηση αυτή θα μπορούσε να είναι ένα πανέμορφο παραμύθι για τη δύναμη της θέλησης και του ψυχικού σθένους που κάνει θαύματα -όμως πρόκειται για αληθινή ιστορία. Η Μαρία Σταύρακα ή «Κουτσοχέρω» που γεννήθηκε στην Καρυά Λευκάδας γύρω στο 1860 και πέθανε το 1948, είναι η εμπνεύστρια της περίφημης «καρσάνικης βελονιάς» και πρωτεργάτρια του «καρσάνικου κεντήματος», που έκανε γνωστή την Καρυά και τη Λευκάδα όχι μόνο στην υπόλοιπη Ελλάδα, αλλά και στην Ευρώπη. Η βασίλισσα που εντυπωσιάστηκε από τα εργόχειρα ήταν η Σοφία, η οποία ενημερώθηκε για τα αριστουργήματα της Μαρίας από τη Ζωή Βαλαωρίτη, νύφη του εθνικού ποιητή Αριστοτέλη Βαλαωρίτη. Έτσι, με την αρωγή της Βασιλικής Πρόνοιας ιδρύθηκε το 1912 η πρώτη σχολή καρσάνικου κεντήματος στην Καρυά (λόγω των πολέμων η σχολή άρχισε να ευδοκιμεί και να λειτουργεί ουσιαστικά μετά το 1955) με βασική δασκάλα τη Μαρία την Κουτσοχέρω, ενώ τραπεζομάντιλα, σεντόνια, πετσέτες, σεμέν, τραπεζοκαρέ, πάντες, μαξιλαροθήκες και άλλα κομμάτια μοναδικής ομορφιάς ταξίδευαν στο παλάτι, στα ευρωπαϊκά βασιλικά σαλόνια, αλλά και σε σπίτια ανθρώπων όλων των οικονομικών καταστάσεων.
Τις παραπάνω ιστορίες γύρω από το ξεχωριστό, σπάνιας λεπτότητας, καρσάνικο κέντημα, το οποίο
το 2019 εντάχθηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, μας υπενθυμίζουν δυο σημαντικά γεγονότα που θα πραγματοποιηθούν το Σάββατο 26 Νοεμβρίου 2022: Τα εγκαίνια έκθεσης με έργα σύγχρονων καλλιτεχνών εμπνευσμένα από την καρσάνικη βελονιά στην Αίθουσα Τέχνης στην Πλατεία Μαρκά στη Λευκάδα και η διεξαγωγή ημερίδας στο Πνευματικό Κέντρο Δήμου Λευκαδίων με ομιλητές εικαστικούς, διδάκτορες λαογραφίας, αλλά και νέους Λευκαδίτες οι οποίοι αξιοποιούν την παράδοση με σύγχρονο και βιώσιμο τρόπο.
«Είναι ένα project που το δουλεύω περίπου δυο χρόνια στο μυαλό μου και όχι μόνο. Ανταποκρίθηκα σε μια πρόσκληση του Υπουργείου Πολιτισμού για την αξιοποίηση της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς με σύγχρονο και καλλιτεχνικό τρόπο. Η πρόταση αφορούσε στη σύγχρονη εικαστική ματιά που μπορεί να εμπνευστεί από το καρσάνικο κέντημα και να δημιουργήσει πρωτότυπα έργα. Η πρόταση εγκρίθηκε και στηρίζεται από το ΥΠΠΟΑ και με την αιγίδα του, φυσικά και με συνέργειες πολλών τοπικών φορέων», δήλωσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Χαρά Σαΐτη, εικαστικός-θεωρητικός της τέχνης, αντιπρόεδρος του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Λευκαδίων και επιμελήτρια της έκθεσης.
Οι δράσεις που αφορούν το συγκεκριμένο πρόγραμμα αποτελούνται από τρία μέρη. Το πρώτο ήταν ένα εικαστικό συμπόσιο που έγινε στην Καρυά στις 20 έως 25 Οκτωβρίου 2022 με τη συμμετοχή εικαστικών από όλη την Ελλάδα. «Γνωρίσαμε καλύτερα τα κεντήματα, τους συμβολισμούς και την ιστορία τους από ανθρώπους που είναι επαΐοντες του θέματος και επιτόπου στήσαμε ανοικτά εργαστήρια ώστε και το κοινό να αλληλεπιδράσει σε όλη τη διαδικασία και να προκύψουν έργα εμπνευσμένα από την καρσάνικη βελονιά. Το συμπόσιο, που είχε πολύ μεγάλη επιτυχία από όλες τις απόψεις, φέρνει το δεύτερο κομμάτι της δράσης, την έκθεση που θα εγκαινιαστεί στις 26/11 και θα διαρκέσει έως τις 9/12 με έργα διαφόρων καλλιτεχνών, πολύ πρωτότυπες και εμπνευσμένες δουλειές, οι οποίοι άλλοι εμπνεύστηκαν από το μοτίβο της καρσάνικης βελονιάς και τη μορφή του και άλλοι από την ιστορία του καρσάνικου κεντήματος που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Γιατί μην ξεχνάμε ότι τελειοποιήθηκε από μια γυναίκα που ήταν ανάπηρη στα χέρια, τη Μαρία Σταύρακα, την οποία όλοι στο χωριό κορόιδευαν με το παρατσούκλι ‘Κουτσοχέρω’», εξήγησε η Χ. Σαΐτη.
Κάτι που ίσως δεν γνωρίζουν πολλοί είναι ότι κι ένας άντρας, ο Αργύρης Σταύρακας, ανάπηρος πολέμου, δαιμόνιος έμπορος και μεσίτης, έμαθε επίσης να κεντάει με την πειθώ της Μαρίας. «Ίσως είναι από τις σπάνιες περιπτώσεις στην παγκόσμια λαογραφία που έχουμε έναν άντρα κεντηστή, ο οποίος δημιούργησε καταπληκτικά θέματα που τα γνωρίζουμε ως σχέδια και μοτίβα του ‘Κουτσαργύρη’. Όλη αυτή η ιστορία ενέπνευσε πολλούς καλλιτέχνες και ακόμα κάτι άλλο, ότι οι γυναίκες της Καρυάς, που είναι ένα ορεινό χωριό σ’ ένα μικρό νησί, τη Λευκάδα, κατάφεραν μέσα από το κέντημα να χειραφετηθούν. Γιατί τα κεντήματα έγιναν ανάρπαστα, υπήρχαν παραγγελίες από το παλάτι, ακόμα και από το εξωτερικό, με αποτέλεσμα αυτές οι γυναίκες να συνεισφέρουν στο οικογενειακό εισόδημα και να αποκτήσουν ενός είδους χειραφέτηση για την εποχή -έως και σήμερα μπορώ να πω», πληροφόρησε το ΑΠΕ- ΜΠΕ η Χ. Σαΐτη, η οποία κατά τη διάρκεια της έκθεσης θα εκπονεί εκπαιδευτικά προγράμματα για όλες τις ηλικίες και για ΑμεΑ. Από αυτά θα προκύψει ένα σπονδυλωτό ομαδικό έργο μεταβλητών διαστάσεων, που θα τοποθετηθεί σε δημόσιο χώρο στη Λευκάδα, ως εικαστική παρέμβαση και φόρο τιμής στην καρσάνικη βελονιά.
Όσον αφορά την ημερίδα, μεταξύ των ομιλητών θα είναι η Δρ. Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, ομότιμη ερευνήτρια, τέως διευθύντρια του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, ο δρ Ευάγγελος Καραμανές, διευθυντής Ερευνών, Διευθύνων το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών και η Μαυρέττα Αρβανίτη, δασκάλα καρσάνικου κεντήματος, η οποία θα μιλήσει για την ιστορία και την ανάλυση των μοτίβων. «Η καρσάνικη βελονιά, που δημιουργήθηκε τέλη του 19ου με αρχές του 20ού αιώνα και συνεχίζεται ακόμα και σήμερα, είναι ένα ιδιότυπο φαινόμενο από την άποψη ότι είναι ένα φαινόμενο της νεωτερικότητας. Υπήρχε ένα υπόστρωμα κεντητικής στη Λευκάδα, με απηχήσεις και τοπικές και από τη Βενετία και από την Ήπειρο -η Λευκάδα είναι γνωστό ότι είναι πέρασμα-, όμως εκεί υπήρξε κάτι μοναδικό», δήλωσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Ευάγγελος Καραμανές, επίσης επιστημονικός σύμβουλος της πρότασης. «Η περίφημη κεντήστρια Μαρία Σταύρακα (Κουτσοχέρω) από τα τέλη του 19ου αιώνα, ο κεντηστής και έμπορος Αργύρης Σταύρακας στη συνέχεια, καθώς και οι πολλές ακόλουθοί τους, ανανέωσαν τα παραδοσιακά μοτίβα και συνέδεσαν την τοπική κεντητική παράδοση με τη σύγχρονή τους αστική αγορά, κυρίως των Αθηνών. Προς αυτή την κατεύθυνση κινήθηκαν, με τρόπο συχνά ισοπεδωτικό ως προς τις τοπικές πρακτικές, πρωτοβουλίες κοινωνικής μέριμνας και κυρίως η Βασιλική Πρόνοια που δραστηριοποιήθηκε στην Καρυά μετά το 1955», συμπλήρωσε ο ίδιος.
Σήμερα, η ένταξη του «καρσανικού κεντήματος» στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και οι προσπάθειες σύνδεσής του με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία, όπως αυτή που πραγματοποιείται αυτό το διάστημα στη Λευκάδα, δίνουν νέα πνοή στο είδος αυτό της κεντητικής που δεν είναι εύκολο. «Έχει πάρα πολύ δουλειά. Η καρσανική βελονιά είναι πολύ δύσκολη, πάνω σε λεπτό ύφασμα, λινό, κυρίως με μεταξωτή κλωστή. Για να γίνει μια τρυπούλα χρειάζεται 16 κόμπους! Υπάρχουν επίσης πολλοί συμβολισμοί και ιστορίες γύρω από τα μοτίβα της καρσανικής βελονιάς», υπογράμμισε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η κ. Χαΐτη, δίνοντας το παράδειγμα ενός σχεδίου σε σχήμα ρόμβου, που χρησιμοποιείται συχνά και σε διάφορες παραλλαγές, το φελί. «Το φελί είναι το σχήμα από το κομμάτι της λαδόπιτας, το γλύκισμα που φτιάχνεται με πολύ απλά υλικά, κάτι σαν χαλβάς, αλλά με αλεύρι-λάδι και ζάχαρη. Είναι το παραδοσιακό γλύκισμα της Λευκάδας για όλες τις κοινωνικές περιπτώσεις, και για χαρές και για λύπες. Η πρωτοχρονιάτικη πίτα στη Λευκάδα είναι λαδόπιτα και παραδοσιακά κόβεται σε αυτό το σχήμα, το φελί», κατέληξε η συνομιλήτρια του ΑΠΕ-ΜΠΕ. Σημειώνεται ότι το 2021 εντάχθηκε και η λαδόπιτα της Λευκάδας στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Ελένη Μάρκου