Το αριστούργημα του Καραβάτζιο «Αγία Καταλίνα» αποκαλύπτει τα μυστικά του

Η Φιλίντε Μελαντρόνι, ήταν μια νεαρή και όμορφη ιερόδουλη, ηλικίας σχεδόν 17 χρονών, όταν ο μεγάλος μανιεριστής ζωγράφος Μικελάντζελο Μερίζι, o επονομαζόμενος Καραβάτζιο, την απαθανάτισε στον καμβά ως «Αγία Καταλίνα της Αλεξάνδρειας» (περίπου στα 1598-1599) για λογαριασμό του πρώτου προστάτη του, καρδινάλιου Φραντσέσκο Μαρία ντελ Μόντε, για το μέγαρο Μπαρμπερίνι στη Ρώμη. Η ίδια κοπέλα, επίσης, με την εσθήτα της Ιουδήθ τούτη τη φορά, είναι εκείνη που αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη στον ομώνυμο πίνακα, που είναι ζωγραφισμένος κατά τις ίδιες ημερομηνίες. Ο πίνακας της Σάντα Καταλίνα, που θεωρείται ένα από τα κοσμήματα της συλλογής Thyssen και ένα από τα σημαντικότερα έργα της Ρωμαϊκής περιόδου του Καραβάτζιο, σηματοδοτεί τη μετάβαση της τεχνοτροπίας του καλλιτέχνη στο μπαρόκ, ένα ποιοτικό άλμα από τον αρχικό λυρισμό στα πρώτα μνημειώδη έργα του.
Με το βλέμμα καρφωμένο άμεσα στον θεατή, τον έντονο σαρκικό αισθησιασμό και την εκθαμβωτική ομορφιά του, ο πίνακας «ξεγυμνώνεται» στο κοινό του, μετά τη διαδικασία της αποκατάστασης και καθαρισμού του, με την οποία ασχολήθηκε επί εννέα μήνες μία ομάδα ειδικών από το Μουσείο Thyssen, στο πλαίσιο του προγράμματος χρηματοδότησης Asisa, ύψους 150.000 ευρώ. Ο καμβάς (διαστάσεων 173 x 133 εκατοστών) δεσπόζει στην ειδική θεματική έκθεση με τίτλο «Ανακαλύπτοντας τον Καραβάτζιο», που φιλοξενείται στην αίθουσα 11 του Μουσείου, μαζί με τις ακτινογραφίες και τις υπέρυθρες απεικονίσεις του, που αποκαλύπτουν τη στρωμάτωση της εκτέλεσής του από τον καλλιτέχνη, περιλαμβανομένων και των διάφορων απορριφθεισών εκδοχών του, ή τις αλλαγές που το ίδιο το χέρι του Καραβάτζιο του επέφερε. Η φροντισμένη παράθεση των λεπτομερειών περιλαμβάνει ένα βίντεο, που καταγράφει λεπτομερώς τις εργασίες αποκατάστασης, που έφεραν στο φως ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες για την φιλοτέχνησή του.
Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 26 Μαΐου και κατόπιν ο πίνακας θα επιστρέψει στη συνηθισμένη του θέση. Oπως τόνισε ο καλλιτεχνικός διευθυντής της Thyssen Γκιγιέρμο Σολάνα, η Σάντα Κασταλίνα, ποιήτρια και φιλόσοφος, ήταν μία από τις πιο δημοφιλείς Αγίες της Εκκλησίας και μάρτυρας. Ο Καραβάτζιο δε, για πρώτη φορά στα έργα του, τοποθέτησε στη μορφή της το φωτοστέφανο της αγιοσύνης. Iσως για να καθαγιάσει την ταπεινή προέλευση του μοντέλου του, που φέρεται να είχε σχέσεις με τον Ρανούτσο Τομασόνι, τον άνθρωπο που βρήκε τον θάνατο από το σπαθί του ίδιου του Καραβάτζιο και σύμφωνα με αρκετές μελέτες ήταν μάλλον ο «προστάτης» της. «Πέρα από την απεικόνιση μίας Αγίας, ο πίνακας είναι πιότερο μία σπουδή πάνω στην φιλοτέχνηση ενός μοντέλου. Κάτι ανάλογο με εκείνο που έκανε ο Βελάσκεθ στις Las Meninas, μία σπουδή πάνω στην απόδοση μίας οικογένειας», τονίζει ο Σολάνα, που για τον ίδιο ο πίνακας τούτο αποτελεί ένα έργο της ωριμότητας του Καραβάτζιο και συγκαταλέγεται στη χορεία των αριστουργημάτων μεταξύ των 40 πινάκων που κατέλειπε στην παγκόσμια κληρονομιά ο πρόωρα χαμένος καλλιτέχνης. Στην Ισπανία υπάρχουν μόνο τέσσερις «Καραβάτζιο» σε δημόσιες συλλογές: στο Πράδο, στο Βασιλικό Παλάτι, στο Μουσείο του Αββαείου του Μονσεράτ και στο Thyssen της Μαδρίτης.
Ο Ουβάλδο Σεράνο, διευθυντής του Τμήματος Συντήρησης και Αποκατάστασης της Thyssen, εξήγησε πως η βασική εργασία πάνω στο έργο αυτό ήταν να αφαιρεθούν οι πολλαπλές στρώσεις βερνικιού που απέκρυπταν σημαντικά στοιχεία του αρχικού θέματος. Το πρώτο πράγμα που ξεχωρίζει, μετά τις εργασίες της συντήρησης, είναι ότι επαληθεύεται πως ο Καραβάτζιο δεν εκτελούσε ένα αρχικό σχέδιο, εκτός από ορισμένες καίριες λεπτομέρειες. Ως άνθρωπος με εκρηκτικό ταμπεραμέντο, εκτελούσε απευθείας το θέμα του στον καμβά και δεν αργούσε στην ολοκλήρωσή του. Για τον λόγο αυτό υπάρχουν τόσα πολλά pentimenti, δηλ. μεταμέλειες στην πρόοδο κι εκτέλεσή του. Το πιο ορατό από αυτά, που ανακαλύφθηκε χάρη στην υψηλή τεχνολογία, είναι ότι το φόρεμα του μοντέλου αρχικά είχε ζωγραφισθεί με κόκκινο χρώμα. Στη συνέχεια, όμως, και ίσως λόγω της παρέμβασης του καρδινάλιου Φραντσέσκο Μαρία ντελ Μόντε, που άλλωστε το πλήρωνε, το χρώμα του άλλαξε στο σημερινό μελιτζανί, ή μπλε-καστανό και στολίσθηκε με ένα πλούσιο κέντημα. Επίσης και τα χέρια του μοντέλου, όπως και των δαχτύλων της, αλλάζουν θέση αρκετές φορές έως ότου πάρουν την καταληκτική τους στάση. Το σπαθί που κρατάει η Αγία και ο τροχός με τα καρφιά, πάνω στον οποίο μαρτύρησε, εμφανίζονται απεικονισμένα με διαφορετικές αποχρώσεις κατά τα διάφορα στάδια της εκτέλεσης, χάρη στις υπέρυθρες ακτίνες.
Η, αρκετά ταραγμένη, ρωμαϊκή περίοδος της δημιουργίας του Καραβάτζιο πρωταγωνιστεί, επίσης, σε μια από τις σημαντικότερες εκθέσεις της σεζόν στο Παρίσι: «Ο Καραβάτζιο στη Ρώμη: φίλοι και εχθροί», μια έκθεση εννέα έργων, που κανείς μπορεί να θαυμάσει έως και τις 28 Ιανουαρίου στο Μουσείο Jacquemart-Andre. Eνα άκρως θεατρικό στήσιμο φέρει σε αντιπαράθεση το έργο του πρωτοπόρου καλλιτέχνη με άλλους καλλιτέχνες της εποχής τουμ όπως τους Οράτσιο Τζεντιλέσκι ( Orazio Gentileschi), Μπαρτολομένο Καβαρότσι (Bartolomeo Cavarozzi) Ανιμπάλε Καράτσι (Annibale Caracci) και Χοσέ ντε Ριβέρα (Jose de Ribera). Διατρέχοντας κανείς τις 11 αίθουσες της έκθεσης, ο θεατής μπορεί να δει σημαντικά έργα όπως «Ο Aγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής» (Νέος με πρόβατα), το «Ιουδήθ και Ολοφέρνης», οι δύο «Μαγδαληνές» του, που για το νόημά τους έχουν χυθεί τόνοι μελάνης, αλλά και το αριστουργηματικό και σπαρακτικό Ecce Homo (Ιδού ο Aνθρωπος), που θεωρείται ότι αναπαριστά τα προσωπικά πάθη και βάσανα του καλλιτέχνη.
Σε μία εποχή που η πολιτική ορθότητα και οι εξωκαλλιτεχνικές αμφιβολίες γύρω από την ιδιωτική συμπεριφορά έχουν αντίκτυπο για την αποδοχή του έργου σε ορισμένες καλλιτεχνικούς τομείς, κάποιος κάλλιστα θα μπορούσε να ισχυρισθεί πως η ήκιστα υποδειγματική ζωή του Καραβάτζιο δεν έχει επηρεάσει στο ελάχιστον το ενδιαφέρον για το έργο του.
Ο Γκιγιέρμο Σολάνα, επεκτείνοντας τις αναλογίες στο σήμερα, τολμά να τον συγκρίνει με τις περιπτώσεις σύγχρονων καλλιτεχνών, όπως ο Φράνσις Μπέικον του Λονδίνου του ’70, ή ο Ζαν-Μισέλ Μπασκιά της Νέας Υόρκης του ’80. «Είναι καλλιτέχνες που έζησαν μποέμικα στο έπακρο και δεν χωράει μία εκ των υστέρων καταδίκη τους. Η ζήση του Καραβάτζιο υπήρξε κηλιδωμένη από αίμα, αλλά στα μουσεία δεν εκτίθεται η προσωπική ζωή , αλλά τα αριστουργήματα κάθε καλλιτέχνη και αυτά μένουν απρόσβλητα από την προσωπική τους συμπεριφορά», προσθέτει ο ίδιος. Για τον ίδιον λόγο που και οι κατηγόριες για “σοβινισμό” δεν μπορούν να κηλιδώσουν την αξία του έργου του Πικάσο: «στη θέα των έργων του αυτή η άποψη δεν τον επηρεάζει. Εάν κάποιος διαβάσει τη βιογραφία του, ή αυτή του Πολ Γκογκέν, μπορεί να μην τις βρει ηθικές, αλλά περιορίζεται να σκεφθεί πως απλά η ζωή τους δεν μπορεί να αποτελέσει υπόδειγμα συμπεριφοράς. Ως καλλιτέχνες το έργο τους είναι αδιαμφισβήτητο», προσθέτει ο Σολάνα.
Γιώργης-Βύρων Δάβος